T bouck va wondre - newly translated Dutch soap recipes

Soap recipes from the Dutch Book of Secrets Dat batement van recepten (That House of Recipes); part of T bouk va wondre (The book of wonders) which was printed in 1513. I include both the original Middle Dutch, and my version of the modern English translation.

© Translations by Susan Verberg, 2016.

32. Om seepe te maken, die, suyuere ende wt doe alderhande smetten, hoe dat si oock zijn.

Neemt steenaluyn, bernes een pont ende maket in poeder, wortelen van vlammen oft waterlelien van Florence, ghepulueriseert een half pont, een versch ey, twee pont ende een half spaensche seepe, stampt die voor(screu)en poederen met dat ey ende die seepe, ende maectere ballekens af. Ende dunct v dat een ey niet genoech en is, nemter also vele als ghi wilt, oft als ghi sien sult behoeflijc te zijn,

om dat voorgenoemde te maken.

Ende als ghi die smette wt doen wilt, neemt schoon water, ende baeyt oft wascht die voorscreuen smette van beyde siden van dat laken, ende dan wrijuet met dat voorscreuen balleken, ende laken op laken; dat ghedaen, wascht die vuylicheyt wt met versch water, dat laken wringende om dat vet wt te doen gaen, dan wascht dat laken noch wederom met versch water, ende het sal schoon blijuen.

32. To make soap, that, purifies all sorts of stains, whatever they might be.

Take rock alum, lees [or alum feces which is burned wine lees, or tartar] one pound and make this in a powder, rhizomes of flames or waterlilies of Florence (orris root), pulverized a half pound, a fresh egg, two pounds and a half of spanish soap, stomp the previously mentioned powders with the egg and the soap, and make little balls thereof. And if you think an egg was not enough, take as many as you like, or as you think is enough, to make the previously mentioned.

And if you want to do something to the stain, take clean water, and soak and wash the mentioned stain of both sides of the sheet, and rub with the mentioned ball, and sheet on sheet; that done, wash the dirtiness out with fresh water, and wring the sheet to get rid of the fat, and wash the sheet again with fresh water, and it will stay clean.

35. Om een smette te doen op scharlaken oft gheuerwet fluweel, sulcks dat die verwe niet en verandere noch bedoruen worde.

Neemt van dat cruyt dat die cruyniers ghemeynlijck heeten soponaria, oft volderscruyt, maecter sap af, hetwelcke ghi op die smette doen sult, ende daer een vre op laten, is 't dat in den somer is, ende is 't inden winter, den tijt van vier vren. Dan neemt laew water ende wascht dat laken bouen die smette, is 't dat v dunct datse niet suyuer wt en gaet, doeter noch van dat voerscreuen sap op.

Ende is 't dat scharlaken in geen greyn geverwet en is, doeter half swarte seepe op, ende half van dat sap van dat voorscreuen cruyt, ende plecket op die smette, dan wasschet met werm water, ende die smette sal vergaen, het is gheprobeert ende gheexperimenteert.

35. To do a stain on a scarlate or [gheuerwet] velvet, such that the dye does not change nor corrupts.

Take the herb that the grocer calls saponaria, or volderscruyt [volderskruid, vollerskruid, fullers herb: Saponaria officinalis], make sap of it, which you shall put on the stain, and keep it on an hour, if it is summer, and if it is winter, the time of four hours.Then take luke warm water and wash the sheet atop the stain, if you think that it does not clean, do more of the mentioned sap on top.

And if the scarlet is not dyed in grain, do half black soap on it, and half of the sap of the mentioned herb, and stick it on the stain, then wash with warm water, and the stain should go, it is tried and experimented.

50. Om schoon haye te maken.

Neemt hout van vaele oft eyloof, ende neemter die wterste schorsse af, sonder meer, ende maket tot asschen. Daerna neemt wy(n)gaertwater ontrent een mengele oft cuperken, maect daer looge af, dan wascht dat hooft seer wel daermede ende drooget in de sonne.

Ende als 't half drooge is, neemt witte seepe gewreuen ende wat ontlaten met de voors. looge, ontrent een half schotel vol, ende laet die seepe dunne zijn als honich. Dan maect v hant in die selue seepe nat, ende wrijfter v hayr mede, latet droogen, dan smeerter v hayr wederomme mede tot drie of vier reysen toe, v droogende als bouen, doet dat tweemael ter weeke, ende ghi sult seer schoon hayr hebben.

50. To make clean hair.

Take wood of vaele [?] or ivy, and take off the outer bark, without a doubt, and make it into ash. Then take vineyard water [?] about a mengele [?] or kuipje, make lye with that, then wash the head with it very well and dry in the sun.

And when it is halfway dry, take white soap lathered up with the mentioned lye, about a half dish full, and let the soap be thin like honey. Then make your hand wet in that soap, and rub it into the hair, let it dry, then rub the hair again to three to four more times, drying in between as above, do that twice a week, and you will have clean hair again.

70. Om welriekende seepe te maken teghen die crauwagie.

Neemt wel stercke looge, in de welcke ghi een weynich souts doen sult, ende latet wel t' samen resolueren.; dan neemt een weynich rooswaters, en 't sap van limoenen, ende also vele van die voors. gesouten looghe. Doet daerinne witte seepe gebroken ende wel cleyn gesneden, ende een weynich groffelsnaghelpoeder; dit suldi laten stil staen tot dat worde gelijc deech, het welcke ghi met eenen stoc omrueren sult in een diepe schotel, dan settet in die sonne tot dat die voors. seepe hert wordt, so dat ghi (daer) lichtelijken ballekens af maken moecht, van alsulcke groote als ghi wilt.

Nae dat ghijse gemaect sult hebben, laetse drooghen, ende daermede suldi alle morgen die handen wasschen, ende en hebt daerna geen sorghe meer van crauwagie, want ghi zijt seker datter niet in dit voors, en is dat v letten mach.

70. To make well scented soap against scabies.

Take strong lye, in which you will do a little bit of salt, and let it well dissolve together; then take a little rosewater, and the juice of lemons, and also much of the mentioned salted lye. Add into this white soap broken and cut up small, and a little gillyflower powder; let this stand until it becomes like dough, which you stir with a stick in a deep dish, then put it in the sun until the mentioned soap becomes hard, so that you can lightly make balls, of the size you like.

After you made them, let them dry, and use them every morning to wash the hands, and you will have no more worry of the scabies, because when you do this before, you won’t bother it.

74. Om een salue te maken, de welcke die weechluysen doot die in een coetse zijn.

Neemt quicsiluer, ende doeget in een schotel met een weynich swarte seepe, ende met den vinger sult ghijt so langhe roeren ende dooden, tot dat het quicksiluer heel met die voors. seepe geincorporeert si, daerna doeter al so veel ander seepen in als ghi wilt, daerna smeert die coetse met die seepe, ende ghi zijt seker dat die weechluysen steruen sullen, ende sult daer mede haer eyeren versmooren, datse

nemmermeer wedercomen en sullen.

74. To make a salve, which kills the wall lice [bedbugs] which are in a bed.

Take mercury, and do this in a dish with a little black soap, and with the finger mix it until the mercury is completely incorporated into mentioned soap, after that add as many other soaps as you like, then wipe the bed with this soap, and you do this to be sure all the wall lice will die, and smother her eggs, so they will never come weder again.

77. Om die luysen ende die neten te doden.

Neemt swarte seepe, een vnce ende een halue, aloen gestooten, een half dragme,

leuende solfer ooc ghestooten, eenen scrupulus, mengelt alle dese dingen t' samen,

brengtse in een maniere van een salue, met dat welcke smeert die plaetse daer die

luysen zijn, ende si sullen al met die neten steruen, het is wel geproeft.

77. To kill the lice and the nits.

Take black soap, one ounce and a half, broken [rock] alum, a half dragme, living sulfur [naturally found sulfur] also broken, carefully mix all these things together, and bring it into the manner of a salve, with which is wiped the place where the lice are, and you’ll kill all the nits, it is well proved.

132. Om seepe rosaet te maken om in bussen te doene.

Neempt seepe menichmael in rooswater gheweect, daerna neemt knoppen van roosen van Prouencen wel cleyne gesneden. Ende alle dage set die voors. gesneden roosen met die seepe in de sonneschijn, ende dat sult ghi vier dagen doen.

Daerna, als ghi die in bussen doen wilt oft in cleyn vaetkens, neemt een vnce ende een half poeder van groffelsnagelen, ende dat vierendeel yrias van Florencen, wel gestooten ende gewreuen met een weynich beniuyn. Dan sult ghi dit al met die seepe mengelen; weet dat tot elck pont seepen ghi moet2. hebben een pont ende een half roosen, ende als ghijse met die selue seepe doet, so willense versch ghesneden zijn, ende bywijlen daer rooswater in doen, ende dat mengelende, ende gheduerichlijck roerende.

132. To make soap roseat for containers.

Take soap soaked in rosewater many times, then take rose buds of the Provence [in France] cut very small. And every day put the mentioned cut up roses with the soap in the sun, and you should do that for four days.

Then, if you want to put it in containers or in clean small vats, take one ounce and a half powder of gillyflowers, and a fourth part of iris of Florence [orris root], well bruised and rubbed with a little benzoin. Then you should mix all this with the soap; know that to each pound of soap you have a pound and a half of roses, and the manner it is done with this soap, they have to be freshly cut, and add rosewater occasionally, and mix and stir steadily.

133. Om seepe girofflat te maken.

Neemt een pont seepen, set die te weeken in rooswater drie dagen in de sonne; ende als ghi v seepe maken wilt, neemt een vnce ende een half groffelsnagelen wel gestooten, ende die helft van die selue nagelen sult ghi in v seepe doen, ende dat seer wel mengelende. Met dander helft doet dat hierna volcht.

Neemt een cleyn potken met rooswater, ende doeghet ouer 't vier sieden, ende alst beginnen sal te sieden, doeter die reste van dat groffelsnagelpoeder inne, ende neemt den pot van dat vier, ende decten seer wel tot dat die bobbelen ghecesseert zijn, ende dattet water law geworden si, dan roeret met een houtken, ende also roerende, mengelet met v seepe. 
Ende is 't dat ghijer een luttel beniuyn toe doen wilt, ghi moeget doen, ooc sult ghi v seepe in een busse doen, ende si sal goede ruecke aennemen.

133. To make gillyflower soap.

Take a pound of soap, put it to soak in rosewater three days in the sun, and if you want to make soap, take an ounce and a half gillyflowers well crushed, and half of these same nagelen [nails] should you put into the soap, and mix very well. With the other half you do as follows.

Take a clean pot with rosewater, and cook it over the fire, and when it starts to boil, add the rest of the gillyflower powder, and take the pot off the fire, and cover it well until the bubbles seized, and that the water is luke warm, then stir with wood, and also stir, mixing with the soap.

And if you would like add a little benzoin, which you should do, also you should put the soap in a container, and it shall take on a good scent.

139. Seepe voor barbiers met weynich costs.

Neemt bloeme van spaensche seepe, oft seepe damasquin, also veel als ghijs behoeft ende als ghi wilt, ende snijdet in cleyn stucxkens, ende legtse in rooswater te weeken. Dan neemt yrias van Florencen ghepoedert, ende nagelen wel ghestooten, ende incorporeret al wel te samen, ende maecter ballekens af, van alsulcke grootte als ghi wilt, dan hebt ghi goede seepe om dat hooft ende den baert mede te wasschen.

139. Soap for barbers for little cost.

Take powder of Spanish soap, or damask soap, so much as you like and want, and cut it in small pieces, and let it soak in rosewater. Then take iris of Florence [orris sroot] powdered, and nagelen well crushed, and incorporate well, and make thereof small balls, of the size you like, then you have good soap to wash the head and the beard.

BIBLIOGRAPHY

Recipes taken from Dat batement van recepten. Een secreetboek uit de zestiende eeuw. Anderwerf gecorrigeerd ende verbetert. Gheprint T Antwerpen op die Lombaerde veste teghen over den ijshont bij mij Hans de Laet van Stabroeck 1546.

That House of Recipes. A Book of Secrets of the 16th century. Otherwise corrected and improved. Printed in Antwerp at the Lombardse Veste opposite the icedog by me Hans de Laet van Stabroeck, 1546. (ed. Willy L. Braekman). Omirel UFSAL, Brussel 1990. This book is available at the Provincial Library in Leeuwarden, the Netherlands and was donated from the Bibliotheca Frisiae of J.H Halbersma (part of T bouck va wondre).

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_bat002wlbr01_01/colofon.htm

T bouck van wondre, 1513 by H.G.Th. Frencken, Drukkerij H. Timmermans, Roermond 1934.

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/fren007tbou01_01/colofon.htm