Een notabel boecxken van cokeryen: clareyt & ypocras

165 Om goeden finen witten clareyt* [kruidenwijn] te maken.
Neemt twee vierendeel* ende een half pinte* witten wijn of Petau [wijn uit Poitou]. Dan neemt van dien wijn een lettel [beetje] ende maecten [maak hem] werm. In dien wijn doet bruyn suycker ende rueret so lange, totdat dit suicker al wel ghesmolten es in dien wermen wijn. Dan mingelt daerin een once* ende een half once van desen navolghende poeder wel ende seer [zeer goede gestampte specerijen]. Dan suldijt ghieten duer den sack [filterzak] acht oft neghe werven [keer] ende clarifyceret [maak het helder]. Dyts dat poedere: neempt uutghelesen [fijne] caneel, witten ghimber, greyne [kardemom], lanckpeper [lange peper], galigaen [galanga], calini aromatici* [kalmoes], coriander, ana* [van elk evenveel]. Maect hieraf [hiervan] poedere ende laet al met [alles samen] duerloopen.

165 To make good fine white claret.
Take two quarts and a half pint white wine of Poitou. Thentake of this wine a little and make it warm. In this wine add brown sugar and stir so long, that this sugar is all melted in the warm wine. Then mix therein an ounce and a half ounce of these later mentioned powder well ground. Then should you pour it through a bag eight or nine times to clarify. This is that powder: take fine cinnamon, white ginger, cardamom, long pepper, galingale, calamus, coriander, of each the same. Make thereof powder and let all infuse well.


166 Om te maken finen rooden clareyt*.
Neempt Vlemsschen zeem* [Vlaamse honing] een pinte, ende een half pinte* waters. Dit siedet overeen [kook dit samen] ende schuymet wel [schuim het goed af]. Alst wel gheschuymt es, soe doeghet van den viere. Dan neempt eenen stoop* rooden wijn, dyen minghelt metten voerseyden ghescuymden zeeme. Dan neempt onderhalf once* tornisol* [lakmoes], dat syedet in een luttel wijns met water tegader. Dit minghelt daerin. Hebdi gheenen rooden wijn, ghi sult nemen Petau [wijn uit Poitou] oft Rinsschen wijn [Rijnwijn] ende sieden daer so veel te meet tornysols inne, maer wijn bastaert* [zoete wijn] waer [ware] alderbest. Oock suldi weten: const men ghevinden eenighe tenture [vino tinto]; dat beter ware dan eenighen wijn die men vinden mach. Dit es dat poedere: neempt een onche* caneels, een once witten gimbere, groffelsnaghelen [kruidnagel], greyne [kardemom], elcx [van elk] twee dragina*, notenmuscaten, galigaen [galanga], elcx een dragina, lanckpeper [lange peper] een dragina. Hieraf [hiervan] maket pulver ende latet dan al lopen doer den sack [filterzak], acht oft neghen werven [keer], totdat claer [helder] es, maer dect den sac boven datter geen locht uut en gha [zodat er geen lucht uit ontsnapt].

166 To make a fine red claret.
Take Flemish honey one pint, and a half pint water. Cook this together and scum well. When it is well scummed, take it off the fire. Then take one stoop red wine, which is mixed with the previously mentioned honey. Then take one and a half ounce tornisol, cooked together with a little water and wine. Then mix this together. If you don't have red wine, use wine from Poitou or the Rhine and cook therein so much tornisol, but sweet wine [bastaert] is the best. You should als know: if you can find some vino tinto [spanish for red wine], that is the best of any wine you could find. This is the powder: take one ounce cinnamon, one ounce white ginger, cloves, cardamom, each two dragina, nutmeg, galingale, each one dragina, long pepper one dragina. Make thereof powder and let it run through a bag, eight or nine times, until it is clear, but keep the bag closed so no air escapes.


167 Om te maken finen gheluwen [gele] clareyt*.
Neempt een half pinte* Vleemsschen zeem* [Vlaamse honing] ende een vierendeel* waters. Dit sal men sieden overeen [samen koken]. Oock so sal ment wel schuymen [goed afschuimen]. Alst wel ghesoden es, so doeghet van den viere. Dan neemt caneel, wytten ghimbere, elcx [van elk] een halve onche*, groffelsnaghelen [kruidnagel], greyne [kardemom], elckx twee dragina*, notenmuscaten, ghaligaen [galanga], sofferaen, elckx een dragina, lanckpepere [lange peper] een schorpele* [scrupel]. Maeckt hieraf [hiervan] poedere ende doeghet in een quaerte* wit wijns ende mynghelt dyt al tesamen in den wijn ende in dat zeem voerseyt. Dit ghedaen sijnde, so gietet duer den sack [filterzak] acht oft negen werven [keer] totdat claer [helder] genoech es. Maer den sack moet boven wel ghedect sijn, dat dye locht niet uut en sla [zodat de lucht er niet uit ontsnapt] ende dat vat datter ondere staet moet oock wel ghedect sijn, dat die locht nyet uute en sla. Ghi sult oock weten dat wijn bastairt* [zoete wijn] oft Romenie [Griekse wijn] es beter daertoe dan anderen wijn. Item men sal weten dat rooden wijn van Spaengnien, die men seyt tentuere [vino tinto], es goet boven alle anderen winen. Item men sal weten dat alle clareyten sijn beter van eenen dage out jonghere.

167 To make fine yellow claret.
Take a half pint Flemish honey and a quart water. This shall one boil together. Also one shall scum well. When it has cooked well, take it off the fire. Then take cinnamon, white ginger, each a half ounce, cloves, cardamon, each two dragina, nutmet, galingale, saffron, each one dragina, long pepper one scruple [20 grains]. Make this into powder, pour through a bag eight or nine times until it is clear enough. But the bag should be covered so air does not escape and the barrel under it should also be covered, so air does not escape. You should also know that sweet wine or greek wine is better than other wine. Item one shall know that red wine from Spain, which one calls vino tinto, is the best of all wines. Item one should know that all clarets are better of one day old young.


168 Om te maken eenen stoop goeden finen ypocras*.
Soe neempt eenen stoop* witten wijn ende een halve pinte*. Dan neempt van desen wine eenen croes*. Dyen maect wel werm. Daerin suldi wel minghelen met eenen lepele vijf onchen bruyn suyckers. Neempt uutghelesenen [allerbeste] finen caneel viere onchen* ende een halve, witten ghimber een vierendeel*, greyne [kardemom], ghalygaen [galanga], coliander [coriander], calani aromatice* [kalmoes], elcx vier greynen*. Hyeraf [hiervan] maect poeder ende dat ghiet doer den sack [filterzak], ghelijck men den clareyt* doet.

168 To make one stoop good fine hypocras.
You take one stoop white wine and a half pint. Then take of this wine one croes. Make this well warm. Therein should you mix well with a spoon five ounce brown sugar. Take the very best fine cinnamon four ounce and a half, white ginger one quart, cardamom, galingale, coriander, calamus, each four grains. Of this make powder and pour that through the bag, the same as with claret.


169 Om te maken goeden finen ypocras*.
Neempt eenen stoop* ende een half pinte* rooden wijn. Hiertoe doet also veel fonteynen [bronwater]. Dit set opt vier ende latent sieden [koken] met eendere onchen* tornysol* [lakmoes], totdat dye tornisol haer verwe gheschoten heeft [haar kleur heeft afgegeven]. Dan settet van den viere ende duwet dye tornisol uute metten handen. Dan neempt viere onchen gheschuymden ende ghesuyverden zeem* [honing]. Dan minghelt daerinne caneele drye onchen ende eene halve, wytten ghymbere eene dragyna*, greyne [kardemom], groffelsnaghelen [kruidnagel], coryandere, elckx acht greynen*. Dan ghietet al tesamen doer den sack [filterzak] als boven.

169 To make good fine hypocras.
Take one stoop and a half pint red wine. Also add lots of spring water. Put this on the fire and let cook with a third ounce tornisol, until the tornisol leached all its color. Then take it off the fire and squeeze out the tornisol well with your hands. Then take four ounces scummed and cleaned honey. Mix into that cinnamon three ounces and a half, white ginger one dragina, cardamom, cloves, coriander, each eight grains. Then pour all together through the bag as above.


170 Noch om te maken anderen ypocras*.
Neemt eenen stoop* ende een halve pinte* rooden wijn. Dan neemt van dien wine een luttel ende een luttele fonteynen [bronwater]. Daermet siedet [kook] een onche* ende een halve onche tornisol*. Dan doeget van den viere ende die tornisol duwet wel uute metten handen. Dan suldi nemen gheschuymden zeem* [honing] seven onchen ende die myngelt in den wermen wijn met eenen lepel. Daerinne minget caneel - die seer goet si ende suiver - drie onchen, wytten suiveren ghimber een dragima*, groffelsnaghelen [kruidnagel], spicanardi* [kalmoes], corandri [koriander] preparate*, elcx [van elk] ses greynen*. Dit doet al tsamen in uwen wijn. Dan gietet doir den sac [filterzak] als vore.

170 Also to make another hypocras.
Take one stoop and a half pint red wine. Then take of this wine a little and a little spring water. With that cook one ounce and a half tornisol. Then take it off the fire and squeeze out the tornisol well with the hands. Then you should take scummed honey seven ounces and mix that in the warm wine with a spoon. Therein mix cinnamon - which is very good and pure - three ounces, white pure ginger one dragima, cloves, spicenard, coriander preparate, each six grains. Put this all together in your wine. Then pour it throught the bag as before.


171 Noch om te maken goeden finen ypocras*.
Neemt vijf pynten* rooden wijn ende daerin wasscet tornisol* drie onchen* ende een halve. Duwet dan wel uut met uwen handen. Dan neempt van dien wine ende maecten werm [maak hem warm] ende minget daerinne viere oncen bruyn suyckers wel ende seere [zeer goed] totdat dit suyckere al wel ghebraken [opgelost] es. Dan minghelet al tesamen in dit voerseyde suyckere, caneel - die fijn enden sterck si - vier oncen, witten finen ghimber een onche ende halve, calani aromantise* [kalmoes], grana paradisi* [kardemom], groffelsnaghelen [kruidnagel], elcx acht greynen*, coriander, rorismarim [rozemarijn], galange [galanga] thien greynen. Doet doer den sack [filterzak] loopen als vore.

171 Also to make another fine hypocras.
Take five pints red wine and put therein washed tornisol three ounces and a half. Squeeze it well out with your hands. Then take of the wine and make it warm and mix therein four ounces brown sugar very well until this sugar is all dissolved. Then mix all together with this aforesaid sugar, cinnamon - which is fine and strong - four ounces, white fine ginger one ounce and a half, calamus, grains of paradise, cloves, each eight grains, coriander, rosemary, galingale ten grains. Pour through the bag as before.


172 Aldus sal men suyveren dat zeem* [honing] ende schuymen.
Neempt een half pinte* finen witten zeem ende doeten in een panneken op dat vier ende latet sieden drie ofte vier wallen [laat het drie of vier keer opkoken]. Dan settet van den viere ende neempt eenen lepel, dairmede scuymet wel boven al den scuym af. Ende dien claren [heldere] ghesuiverden zeem doet in eenen pot. Aldus sal ment orboren [gebruiken] in den ipocras* ende in den clareyt* voerseyt.

172 Thus shall one purify the honey and scum.
Take a half pint fine white honey and add it to a pot on the fire and let it come to a boil three or four times. Then take it off the fire and take one spoon, and scum the scum well off the top. And the clear honey is put in a pot. Thus one shall use it as directed in the hypocras and in the claret.


tornisol is litmus, a purple red dye made from lichens (and pH sensitive).

dragima: dragma, medical measure of circa 3.9 gram.
greynen: grain, small medical measure of circa 0.06 gram.
once: ounce, measurement of 1/16 or 1/12 (medicinal) pond, thus almost 30 gram.
pinte: liquid measurement, circa 0.65 liter.
stoop: liquid measurement, circa 2.6 liter.


Een notabel boecxken van cokeryen (1513)
editie Ria Jansen Sieben & Marleen van der Molen-Willebrands
De Kan, Amsterdam 1994 © 2009 dbnl
http://www.dbnl.org/tekst/_not001nota01_01/colofon.htm

Translation from middle Dutch to modern Dutch by editors of manuscript.
Translation into English © by Susan Verberg, 2016.